Κατά τη βιβλική θέση, ο αθεϊσμός – ως φαινόμενο αμφισβήτησης του Θεού – ‘συγκατοικεί’ με την ανθρωπότητα από την στιγμή που οι πρωτόπλαστοι αποφάσισαν να παρακούσουν την εντολή του Θεού. Στο διάβα της ανθρώπινης ιστορίας ο αθεϊσμός παρουσιάστηκε ως το άλλο έτερο της πίστης στο Θεό. Έτσι ο 21ος αιώνας δείχνει να είναι κατ’ εξοχήν η εποχή των «αδιάφορων».
Τι είναι ο αθεϊσμός;
Σε πρόσφατο βιβλίο με τίτλο «Επτά τύποι αθεϊσμού» ο Βρετανός αθεϊστής-φιλόσοφος Τζον Γκρέι προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό μια σύντομη, έστω και επιλεκτική, περιγραφή επτά κατηγοριών αθεϊσμού. «Ένας άθεος κόσμος είναι εξίσου μυστηριώδης με έναν κόσμο γεμάτο θεϊκά όντα», γράφει, «και η διαφορά ανάμεσα στα δύο μπορεί να είναι μικρότερη απ’ όσο γενικά πιστεύεται». Ο Γκρέι θεωρεί πως η «πίστη και η απιστία είναι στάσεις που υιοθετεί ο νους μπροστά σε μια πραγματικότητα που αδυνατεί να φανταστεί»[1]. Σωστή η παρατήρηση, αλλά μήπως αυτό δείχνει και μια στάση αδιαφορίας σχετικά με το τι είναι αληθινό και τι ψεύτικο; Μήπως είναι και αυτή η αδιαφορία μέρος ενός γενικού φαινομένου της εποχής μας ως «εποχή της αδιαφορίας», όπως την περιγράφει ο αθεϊστής Ζορζ Μινουά[2]; Ο Γκρέι όμως επιβεβαιώνει πως αθεϊστικές κοσμοθεωρίες όπως ο Ναζισμός, ο Λενινισμός, ο Σταλινισμός και ο Μαοϊσμός έχουν οδηγήσει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους σε κακουχίες και αφανισμό, όλα μέσα στον 20ο αιώνα! Κάτω από ένα τέτοιο βάρος, αθεϊστικά μετα-αφηγήματα όπως αυτά που αναπτύχτηκαν στα πλαίσια του Νεωτερισμού οδηγούνται αναμφίβολα σε ένα τέλος εποχής και αναπληρώνονται από το φιλοσοφικό ρεύμα του Μετανεωτερισμού (postmodernism) ο οποίος προμηνύει, μαζί με το τέλος των δογμάτων, το ίδιο το τέλος του αθεϊσμού, ίσως όχι την απόλυτη εξαφάνισή του, αλλά ως οικοδόμημα με σοβαρές ρωγμές.
Ο πρώτος από τους πέντε λόγους που κάνουν τον αθεϊσμό να καταρρέει
Ένα πρώτο λόγο αποτελεί το γεγονός ότι – παρόλο που ο αθεϊσμός επικαλείται την επιστήμη – η σύγχρονη επιστήμη δεν δείχνει να τον επιβεβαιώνει. Ο κύριος λόγος που καθιστά τον αθεϊσμό απαράδεκτο για πολλούς, επιστήμονες και μη, σήμερα είναι το γεγονός ότι χρειάζεται κανείς να έχει περισσότερη «πίστη» για να αποδεχτεί πολλές από τις φαεινές θέσεις του. Ένα παράδειγμα αποτελεί ο τίτλος του βιβλίου δύο χριστιανών απολογητών: «Δεν έχω αρκετή πίστη να είμαι άθεος»[3]. Φαίνεται πως χρειάζεται κανείς περισσότερη πίστη να υποστηρίζει:
• Πως Θεός δεν υφίσταται,
• Πως ο κόσμος δεν είχε αρχή,
• Πως η ύλη είναι το παν και όλα τα καθορίζει,
• Πως ο κόσμος δεν είναι προϊόν σχεδίου,
• Πως δεν υπάρχει έμφυτο ηθικό αίσθημα στους ανθρώπους,
• Πως θαύματα δεν είναι εφικτά,
• Πως η Καινή Διαθήκη δεν είναι (ιστορικά) αξιόπιστη, κ.ά.
Ο Μετανεωτερισμός ως εχθρός του αθεϊσμού
Ένας δεύτερος λόγος που ο αθεϊσμός καταρρέει βρίσκεται στο γεγονός ότι εκείνος μπορεί να άνθισε στα πλαίσια του Διαφωτισμού, αλλά στην εποχή του Μετανεωτερισμού δείχνει να κλονίζεται. Η διαδικτυακή εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια, περιγράφει συνοπτικά την ιστορία του[4]:
Η ιστορία του αθεϊσμού ξεκινάει περίπου την ίδια χρονική περίοδο στην Αρχαία Ελλάδα και την Κίνα. Επεκτάθηκε στην Αρχαία Ρώμη, αλλά εξασθένισε δραματικά κατά την περίοδο του Μεσαίωνα στην Ευρώπη[5]. Μετά την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό, ο αθεϊσμός εμφανίστηκε εκ νέου στην Ευρώπη, και επηρέασε αρκετά φιλοσοφικά και πολιτικά ρεύματα του 19ου και 20ου αιώνα. […]
Οι πρώτες αθεϊστικές απόψεις ξεπήδησαν από την Αρχαία Ελλάδα, με κύριους εκπροσώπους τον Πρωταγόρα και άλλους προσωκρατικούς φιλόσοφους. Την ίδια εποχή αναπτυσσόταν αθεϊστικές απόψεις στην Κίνα από τον Κομφουκιανισμό. […] Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, οι ανθρωπιστικές ιδέες θα υποχωρήσουν για να επανεμφανιστούν μετά τον Μεσαίωνα, κατά την Αναγέννηση. Κατά την εποχή του Διαφωτισμού η έννοια του αθεϊσμού αναδύθηκε εκ νέου ως κατηγορία εναντίον εκείνων που αμφισβητούσαν το θρησκευτικό status quo, αλλά μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα είχε γίνει ανεκτός και αποτέλεσε τη φιλοσοφική τοποθέτηση μιας μικρής αλλά αυξανόμενης μειονότητας. Μέχρι τον 20ο αιώνα, παράλληλα με την εξάπλωση του ορθολογισμού και του ανθρωπισμού, ο αθεϊσμός είχε γίνει μια κοινότοπη τοποθέτηση, με σημαντικά ποσοστά κυρίως μεταξύ των επιστημόνων και των ανώτερων τάξεων[6].
Μετά την Αναγέννηση ο αθεϊσμός εμφανίστηκε εκ νέου στην Ευρώπη και στον Διαφωτισμό από το 1750 και μετά επηρέασε πολλά φιλοσοφικά και πολιτικά ρεύματα του 19ου και 20ου αιώνα.
Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα ο αθεϊσμός είχε γίνει ανεκτός και αποτέλεσε τη φιλοσοφική τοποθέτηση μιας μικρής, αλλά συνεχώς αυξανόμενης μειονότητας.
Αλλά, στην εποχή του Μετανεωτερισμού, τρία στοιχεία οδηγούν τον αθεϊσμό σε περιθωριοποίηση και ασημαντότητα, όπως επισημαίνει ο John Caputo[7]:
Στην πραγματικότητα, ο κλασικός αθεϊσμός δέχεται πυρά στα εξής τρία σημεία: (1) Δεδομένης της πληθώρας μη συγκρίσιμων λόγων, δεν υπάρχει τίποτα που να εμποδίζει τον θρησκευτικό λόγο να επαναβεβαιώνει το δικαίωμά του ως αμείωτη μορφή συνομιλίας ενάντια στις μοντερνιστικές κριτικές του 19ου αιώνα με στόχο τη θρησκεία είναι επισήμανση που διατύπωσε ο Wittgenstein, μεταξύ άλλων[8]. (2) Δεδομένης της κατάρρευσης σαρωτικών μεταφυσικών μετα-αφηγήσεων, η απλή αθεϊστική διάλυση ή η δογματική αναγωγή της θρησκείας σε μια μεγάλη ιδέα, όπως ο αναστεναγμός του καταπιεσμένου [Μαρξ], μια ψυχωτική φαντασίωση [Φρόιντ] ή η δυσαρέσκεια των αδύναμων εναντίον του ισχυρού [Νίτσε], είναι σκέτη υπερβολή. (3) Τέλος, η αμφιβολία που ρίχνουν οι μεταμοντερνιστές στα δυαδικά ζεύγη, η οποία επηρεάζει θεολογικές αντιθέσεις όπως Θεός/κόσμος, ψυχή/σώμα ή αιωνιότητα/χρόνος, έχει εξίσου διαβρωτική επίδραση σε οποιαδήποτε καθαρή διάκριση μεταξύ θεϊσμού και αθεϊσμού ή θρησκευτικού και κοσμικού.
Ο Χριστιανισμός θα επιβιώσει στη μεταμοντέρνα εποχή, αλλά ο αθεϊσμός μάλλον όχι.
Η θετική μαρτυρία του Χριστιανισμού στην ιστορία αφοπλίζει τον αθεϊσμό
Ένας τρίτος λόγος για την κατάρρευση του αθεϊσμού είναι η συνεχής θετική μαρτυρία του Χριστιανισμού στην ιστορία. Η ραγδαία του ανάπτυξη, από τον 1ο αιώνα και μετά, οδήγησε στην ανατροπή της παγανιστικής, πολυθεϊστικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Είναι πολλά τα θετικά παραδείγματα του Χριστιανισμού που έχουν εμπνευστεί από τη διδασκαλία «αγάπης προς τον πλησίον» και έχουν οδηγήσει σε σημαντικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις (π.χ. η ίδρυση νοσοκομείων, ορφανοτροφείων, σχολείων). Η κοινωνική πρόνοια, η κατάργηση της δουλείας, η έμπνευση ενός «κράτους Δικαίου», τα Ανθρώπινα Δικαιώματα … όλα είναι οφέλη της Μεταρρύθμισης. Υπονομεύτηκαν όμως στην εποχή του Διαφωτισμού – έναν αιώνα περίπου μετά – από τον μαχητικό αθεϊσμό του οποίου τυπικό χαρακτηριστικό φαίνεται να είναι η άρνηση και η ανατροπή, και όχι η όποια θετική οικοδομή.
Επίσης, η επιρροή του Χριστιανισμού στη φιλοσοφία, στην ανάπτυξη των επιστημών και στην οργάνωση της κοινωνίας είναι εμφανής μέχρι σήμερα. Παρόλο που ο Χριστιανισμός σήμερα βάλλεται πολιτισμικά, αρκετοί διάσημοι επιστρέφουν στις ρίζες.
Τρία παραδείγματα διάσημων που υποστηρίζουν τον Χριστιανισμό θα αναφερθούν εδώ. Πρώτον, η μαρτυρία της Αφρικανίδας Αγιάν Χίρσι Άλι[9]. Η βιογραφία της Χίρσι Άλι είναι αυτή μιας ταλαιπωρημένης γυναίκας που έζησε από μικρή τον φανατισμό και την εκμετάλλευση μιας καταπιεστικής – ειδικά για τις γυναίκες – θρησκείας στις κοινωνίες της Μέσης Ανατολής και πολλών χωρών της Αφρικής. Τη δεκαετία 1990, κατάφερε να έρθει στην Ευρώπη (Ολλανδία) και να ζήσει τις ελευθερίες που οι άνθρωποι εδώ θεωρούν δεδομένες. Εδώ της άνοιξαν κυριολεκτικά τα μάτια έτσι που άρχισε να επικρίνει δημόσια τον ισλαμισμό. Η Χίρσι Άλι γράφει[10]:
Γιατί αποκαλώ τώρα τον εαυτό μου Χριστιανή; […] Τι είναι αυτό που μας ενώνει; […] Η μόνη αξιόπιστη απάντηση, πιστεύω, βρίσκεται στην επιθυμία μας να διατηρήσουμε την κληρονομιά της ιουδαιο-χριστιανικής παράδοσης. Η κληρονομιά αυτή αποτελείται από ένα περίτεχνο σύνολο ιδεών και θεσμών που έχουν σχεδιαστεί για να προστατεύουν την ανθρώπινη ζωή, την ελευθερία και την αξιοπρέπεια — από το εθνικό κράτος, το κράτος δικαίου ως και τους θεσμούς της επιστήμης, της υγείας και της μάθησης.
Μια δεύτερη μαρτυρία είναι αυτή του Βρετανού ιστορικού και συγγραφέα Τομ Χόλαντ. Ο Χόλαντ αναγνωρίζει τη συμβολή του Χριστιανισμού στη διαμόρφωση των αξιών που επικρατούν στον δυτικό κόσμο[11]:
Σήμερα, ακόμη και όταν η πίστη στον Θεό εξασθενεί στη Δύση, οι χώρες που κάποτε ήταν συλλογικά γνωστές ως ο Χριστιανικός κόσμος συνεχίζουν να φέρουν τη σφραγίδα της επανάστασης δύο χιλιετιών που αντιπροσωπεύει ο Χριστιανισμός. Είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο, σε γενικές γραμμές, οι περισσότεροι από εμάς που ζούμε σε μετα-χριστιανικές κοινωνίες εξακολουθούμε να θεωρούμε δεδομένο ότι είναι πιο ευγενές να υποφέρεις από το να προκαλείς βάσανα. Γι’ αυτό γενικά υποθέτουμε ότι κάθε ανθρώπινη ζωή έχει την ίδια αξία. Στα ήθη και στην ηθική μου, έχω μάθει να αποδέχομαι ότι δεν είμαι καθόλου Έλληνας ή Ρωμαίος, αλλά διεξοδικά και περήφανα Χριστιανός.
Ένα τρίτο, ισχυρό παράδειγμα αποτελεί η μεταστροφή του διάσημου Βρετανού αθεϊστή Άντονι Φλου[12]:
Τώρα πιστεύω ότι υπάρχει Θεός! […] Γιατί το πιστεύω αυτό, δεδομένου ότι προώθησα και υπερασπίστηκα τον αθεϊσμό πάνω από μισό αιώνα; Η σύντομη απάντηση είναι: επειδή η εικόνα του κόσμου, όπως τον βλέπω, εξελίχτηκε στα πλαίσια της σύγχρονης επιστήμης. […] Η επιστήμη επισημαίνει τρεις διαστάσεις της φύσης που καταδεικνύουν την ύπαρξη του Θεού. Η πρώτη είναι το γεγονός ότι η φύση υπακούει σε νόμους. Η δεύτερη είναι η διάσταση της ζωής, δηλαδή έξυπνα οργανωμένα τελεολογικά όντα, που προέκυψαν από την ύλη. Η τρίτη είναι η ίδια η ύπαρξη της φύσης. Αλλά δεν με οδήγησε σ’ αυτή την πεποίθηση μόνο η επιστήμη. Με βοήθησε και μια νέα μελέτη των κλασικών φιλοσοφικών επιχειρημάτων περί ύπαρξης του Θεού.
Παρόλο τον πόλεμο που υφίσταται, ο Χριστιανισμός ζει και βασιλεύει
Ένας τέταρτος λόγος για την κατάρρευση του αθεϊσμού είναι η επιβίωση του Χριστιανισμού, παρόλη τη δίωξη χριστιανών, σε χώρες όπου επικρατεί ο αθεϊσμός και η συνεχής αύξηση του αριθμού των χριστιανών παγκοσμίως[13].
Η ‘Απολογητική της Εκκλησίας’: Ένα ισχυρό αφήγημα που ξεπερνάει τα άλλα
O πέμπτος λόγος που ο αθεϊσμός καταρρέει βρίσκεται στο γεγονός ότι αυτό που ονομάζεται «Απολογητική της Εκκλησίας»[14] ξεπερνάει κάθε εναλλακτικό αφήγημα εκ μέρους του αθεϊσμού. Η πίστη στο Θεό της Βίβλου είναι πειστική μέσα σε ένα σύγχρονο πλουραλιστικό περιβάλλον ιδεών και κοσμοθεωριών που το χαρακτηρίζει μια πληθώρα επιλογών για τους ανθρώπους.
Η Εκκλησία είναι δομή αληθοφάνειας της χριστιανικής πίστης και ζωής ως «γράμμα Χριστού … γραμμένο με το Πνεύμα του ζωντανού Θεού» (Β’ Κορ. 3: 3). Υπό αυτή την έννοια ο Χριστιανισμός είναι καλύτερο αφήγημα από κάθε άλλο, επειδή προσφέρει εξηγήσεις και νόημα με μεγαλύτερη ακρίβεια και πληρότητα στα βιώματα του σύγχρονου ανθρώπου. Βρίσκεται σε θέση να δώσει μια εμπειρική διάσταση με το ζωντανό βίωμα του «σώματος του Χριστού» στο πλαίσιο μιας χριστιανικής κοινότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η ηθική συμπεριφορά των Χριστιανών, ως συνέπεια πίστης και πράξης, αποτελεί πολύτιμη και εμφανή αξία της χριστιανικής αλήθειας.
Συμπεράσματα
Ο «αθεϊσμός» σημαίνει άρνηση πίστης στην ύπαρξη του Θεού, επειδή γι’ αυτόν δεν υφίσταται τέτοια ύπαρξη. Όμως, ο αθεϊσμός, ως «εμμονή σε ένα ψευδές αφήγημα», δεν μπορεί να αντέξει την αλήθεια που αποκαλύπτεται δυναμικά στη Φύση και στην Ιστορία. Γι’ αυτό καταρρέει.
Από την άλλη πλευρά, η πίστη στο Θεό είναι σε θέση να επιβιώσει ακόμα και στην εποχή του Μετανεωτερισμού υπό την μορφή μιας εκκλησίας που αποτελεί το ζωντανό «σώμα του Χριστού» μέσα στη κοινωνία.
[1] John Gray, Επτά Τύποι Αθεϊσμού, μτφρ. Γ. Λαμπράκος, Αθήνα: εκδόσεις Οκτώ, 2018, σ. 311.
[2] Georges Minois, Η ιστορία της αθεΐας – η αθεΐα στον Δυτικό κόσμο, μτφρ. Βάλια Σερέτη, Αθήνα: εκδόσεις Νάρκισσος, 2007.
[3] Norman L. Geisler, Frank Turek: I Don’t Have Enough Faith to Be An Atheist, Wheaton: Crossway, 2004.
[4] Βικιπαίδεια, στο λήμμα «Ιστορία του αθεϊσμού», https://el.wikipedia.org/wiki/Ιστορία_του_αθεϊσμού (ανάκτηση 15/2/2024).
[5] Minois, ό. π., σ. 91.
[6] Alister McGrath, Το Λυκόφως του Αθεϊσμού, Αθήνα: Εκδόσεις Ουρανός, 2008, σ. 156-157.
[7] John D. Caputo, «Atheism, A/theology, and the Postmodern Condition”, στο: Michael Martin (επιμ.) The Cambridge Companion to Atheism, Cambridge: Cambridge University Press, 2007, σ. 269.
[8] D. Z. Philips, Wittgenstein and Religion, New York: Palgrave Macmillan, 1984.
[9] Ayaan Hirsi Ali, „Why I am Now A Christian“, περιοδικό UnHerd, τεύχος Νοέμβρη 2023, https://unherd.com/2023/11/why-i-am-now-a-christian/ (ανάκτηση 15/2/2024).
[10] Έραστος Φίλος, «Ένα καρφί στο φέρετρο του αθεϊσμού», ιστολόγιο Areopagus Briefs – Απολογητική Ενημέρωση, 5/12/2023, https://areopagusbriefs.org/2023/12/05/ένα-καρφί-στο-φέρετρο-του-αθεϊσμού/ (ανάκτηση 15/2/2024).
[11] Tom Holland, “Why I was wrong about Christianity», περιοδικό New Statesman, 14/9/2016, https://www.newstatesman.com/politics/religion/2016/09/tom-holland-why-i-was-wrong-about-christianity (ανάκτηση 15/2/2024).
[12] Antony Flew και Roy A. Varghese, There is a God. How the World’s Most Notorious Atheist Changed His Mind, Νέα Υόρκη: HarperCollins, 2007, σ. 89.
[13] Βλ. «Χριστιανισμός: ‘Σαρώνει’ με 30 εκατ. νέους πιστούς ετησίως – Θα φτάσουν τα 3,3 δισ. το 2025», περιοδικό Οικονομικός Ταχυδρόμος, 23/12/2023, https://www.ot.gr/2023/12/23/diethni/xristianismos-saronei-me-30-ekat-neous-pistous-etisios-tha-ftasoun-ta-33-dis-to-2025/ (ανάκτηση 15/2/2024).
[14] Dennis Hollinger, «Η Εκκλησία ως Απολογητική. Η Θεώρηση της Κοινωνιολογίας της Γνώσης», μτφρ. Έραστος Φίλος, περιοδικό Αστήρ της Ανατολής, τεύχ. Μαΐου 2022, σ. 151-155.
Areopagus Briefs 